Chào mừng bạn đến với thienvanhoc.edu.vn, nơi chia sẻ kiến thức và niềm đam mê dành cho thiên văn học. Trong không gian mênh mông, các hành tinh ngoài hệ Mặt Trời của chúng ta, hay còn gọi là các hành tinh ngoại hành tinh, luôn là đề tài nghiên cứu hấp dẫn và thách thức cho các nhà thiên văn.
Từ khi phát hiện hành tinh ngoại hành tinh đầu tiên vào năm 1992, khoa học đã tiến xa, mở ra cánh cửa mới hiểu biết về vũ trụ rộng lớn xung quanh chúng ta. Hãy cùng chúng tôi khám phá những bí ẩn của các hành tinh xa xôi này, và những gì chúng có thể dạy chúng ta về khả năng tồn tại sự sống ngoài Trái Đất.
WASP-76b: Hành tinh với hiện tượng mưa sắt nóng chảy
Khám phá vào năm 2013 và được nghiên cứu kỹ lưỡng hơn vào năm 2020 bởi thiết bị ESPRESSO trên Kính thiên văn Rất Lớn, WASP-76b là một hành tinh khá đặc biệt. Hành tinh này khóa thủy triều với ngôi sao mẹ của nó, BD+01 316, nghĩa là một mặt của nó luôn hướng về ngôi sao, đạt nhiệt độ lên đến khoảng 4.532 độ F (2.500 độ C), đủ nóng để sắt có thể bị bay hơi.
Mặt của WASP-76b hướng về phía ngôi sao liên tục chịu ảnh hưởng của bức xạ cực mạnh, gấp hàng nghìn lần so với bức xạ mà Trái Đất nhận được từ Mặt Trời. Trong khi đó, mặt hướng ra xa ngôi sao của nó trải qua một đêm dài vĩnh viễn. Nhiệt độ trên phần “ban đêm” của hành tinh này giảm xuống ít nhất là 1.832 độ F (1.000 độ C). Khi gió mạnh thổi hơi sắt qua bán cầu này, hơi sắt nguội dần và chuyển thành những giọt sắt lỏng. Những giọt sắt này sau đó rơi xuống như mưa trên bề mặt lạnh hơn của hành tinh.
Các nhà thiên văn đã sử dụng thiết bị ESPRESSO để phân tích bầu khí quyển của WASP-76b và thú vị thay, họ không thấy bất kỳ dấu vết nào của sắt ở một bên của hành tinh. Điều này củng cố thêm bằng chứng cho những cơn mưa sắt nóng chảy, một hiện tượng thật sự ngoạn mục. WASP-76b không đơn độc trong loạt các hành tinh có hiện tượng mưa kỳ lạ như vậy, điều này chỉ làm tăng thêm sự phong phú của các hiện tượng kỳ thú mà các ngoại hành tinh mang lại cho cộng đồng khoa học.
HD 189733 b: Ngoại hành tinh với mưa thủy tinh nóng chảy
Từ xa, HD 189733 b trông như một thế giới xanh biếc, tĩnh lặng, giống như một viên bi thủy tinh khổng lồ, song hành tinh này không hề yên bình như vẻ ngoài của nó. HD 189733 b là một ngoại hành tinh khổng lồ, hoàn thành một vòng quỹ đạo quanh ngôi sao của nó chỉ trong vòng 2.2 ngày.
Thực tế, sắc xanh lấp lánh của HD 189733 b bắt nguồn từ điều kiện thời tiết cực kỳ khắc nghiệt trên bề mặt của nó, bao gồm cả những cơn mưa thủy tinh nóng chảy. Được phát hiện vào năm 2005 bởi Đài quan sát tia X Chandra của NASA và kính thiên văn tia X XMM-Newton của ESA, hành tinh này cũng trải qua các cơn gió siêu âm với tốc độ lên đến 5.600 dặm mỗi giờ (khoảng 9.000 km/h). Những cơn gió mạnh này không chỉ khiến mưa thủy tinh rơi xuống theo hình vòng cung mà còn cuốn theo các hạt silicat, biến chúng thành những viên đạn cực nhỏ.
Ngoài thời tiết đáng sợ, HD 189733 b còn khiến các nhà thiên văn học quan tâm bởi bầu khí quyển của nó rộng lớn hơn nhiều so với dự kiến. Bầu khí quyển này thu hút một lượng lớn bức xạ từ ngôi sao mẹ, đặc biệt do nó quay quanh ngôi sao ở khoảng cách cực kỳ gần, khiến nhiệt độ trên hành tinh này có thể lên tới 1.700 độ F (930 độ C). Điều này cũng dẫn đến việc bức xạ mạnh mẽ từ ngôi sao làm cho bầu khí quyển của hành tinh nhanh chóng mất đi vào không gian.
Mặc dù tình trạng này có vẻ không mấy lạc quan, nhưng sự tồn tại của những ngoại hành tinh khác trong vũ trụ cho thấy đôi khi một bầu khí quyển suy yếu có thể có cơ hội được hồi sinh, mở ra khả năng khám phá và hiểu biết mới trong việc nghiên cứu các thế giới xa xôi.
Gliese 1132b: Hành tinh với bầu khí quyển mới
Gliese 1132b là một hành tinh có nhiều điểm tương đồng với Trái Đất, nhưng cũng có những khác biệt đáng kể. Hành tinh này có bán kính và khối lượng chỉ lớn hơn một chút so với Trái Đất và tuổi của nó cũng khoảng 4,5 tỷ năm. Tuy nhiên, Gliese 1132b quay rất gần ngôi sao mẹ lùn đỏ của mình, hoàn thành một vòng quay chỉ trong 1.6 ngày Trái Đất. Do sự gần gũi này, nhiệt độ bề mặt của nó đạt đến mức 278 độ F (137 độ C), và bức xạ mạnh từ ngôi sao đã khiến hành tinh này mất đi bầu khí quyển ban đầu của mình.
Tuy nhiên, một khám phá gần đây của các nhà thiên văn học đã làm sáng tỏ một hiện tượng đặc biệt trên Gliese 1132b. Ảnh hưởng hấp dẫn mạnh mẽ từ ngôi sao của nó, lớn hơn Mặt Trời 20%, tạo ra lực thủy triều cực lớn, kéo giãn và ép hành tinh. Sự biến dạng này đã khơi mào cho hoạt động núi lửa dữ dội, thúc đẩy các khí thoát ra và hình thành một bầu khí quyển mới trên bề mặt của nó.
Theo NASA, loại khí này đang hình thành một bầu khí quyển thứ hai cho hành tinh này. Phát hiện này không chỉ hấp dẫn bởi đây là lần đầu tiên những hiện tượng như thế được quan sát, mà còn vì bầu khí quyển này, được tái tạo từ nguồn gốc núi lửa, cung cấp cho các nhà địa chất thiên văn cơ hội độc đáo để nghiên cứu cấu trúc hóa học bên trong của một ngoại hành tinh.
Kepler-10b: Ở một Thiên hà xa, rất xa…
Kepler-10b, một hành tinh được kính thiên văn không gian Kepler phát hiện vào năm 2011, quay quanh ngôi sao chủ của nó ở khoảng cách chỉ bằng 1/20 quỹ đạo của Sao Thủy so với Mặt Trời. Với quỹ đạo cực kỳ gần này, hành tinh hoàn thành một vòng quay trong chưa đầy một ngày Trái Đất và có nhiệt độ bề mặt cao lên đến 2.372 độ F (1.300 độ C).
Do bị khóa thủy triều với ngôi sao chủ, Kepler-10b có những điều kiện khắc nghiệt đến mức bề mặt của nó có thể bao phủ bởi dung nham nóng chảy, tạo thành những hạt sắt và silicat nóng chảy. Bức xạ mạnh mẽ từ ngôi sao đã khiến hành tinh này mất đi bầu khí quyển của mình, và các giọt nóng chảy này không rơi xuống mà bị gió sao thổi đi, tạo ra một cái đuôi rực lửa đặc trưng.
Kepler-10b không đơn độc trong số các hành tinh dung nham được phát hiện bởi kính thiên văn Kepler. Vào năm 2013, kính thiên văn cũng phát hiện ra Kepler-78b, một ngoại hành tinh gần ngôi sao chủ hơn 40 lần so với khoảng cách của Sao Thủy đến Mặt Trời và hoàn thành một vòng quay chỉ trong vài giờ. Kết quả là một thế giới nóng bỏng khác được nhà thiên văn học Dimitar Sasselov mô tả như “một sự ghê tởm.”
Các hành tinh này có bề mặt dung nham nóng bỏng khiến chúng được so sánh với Mustafar, hành tinh nổi tiếng trong loạt phim “Chiến tranh giữa các vì sao,” nơi diễn ra cuộc chiến đấu ánh sáng nổi tiếng giữa Obi-Wan Kenobi và Anakin Skywalker. Trong khi môi trường nóng chảy của Mustafar gây ra những hậu quả khủng khiếp cho Anakin, điều đó nhắc nhở rằng có thể một thế giới với khí hậu mát mẻ hơn sẽ thích hợp hơn cho cuộc đối đầu. Rất may, vũ trụ rộng lớn chứa đầy những ngoại hành tinh với điều kiện rất khác biệt.
Upsilon Andromeda b: Một thế giới của lửa và băng
Upsilon Andromeda b, từng được gọi là Saffar, là một ngoại hành tinh độc đáo mà có lẽ bị khóa thủy triều với ngôi sao chủ của nó, hoàn thành một vòng quay chỉ trong chưa đầy năm ngày. Đặc điểm nổi bật của hành tinh này là sự chênh lệch đáng kể về nhiệt độ giữa mặt ban ngày và mặt ban đêm, tạo nên một môi trường cực kỳ khắc nghiệt.
Bán cầu hướng về phía ngôi sao chịu đựng nhiệt độ cao đến 2,912 độ F (1,600 độ C), trong khi bán cầu xa ngôi sao có nhiệt độ lạnh giá, chỉ khoảng âm 4 độ F (âm 20 độ C). Điều này tạo ra một trải nghiệm giống như bước từ một ngọn núi lửa vào một môi trường băng giá chỉ trong vài phút.
Dù không phải là ngoại hành tinh nóng bị khóa thủy triều duy nhất, Upsilon Andromeda b có sự chênh lệch nhiệt độ đặc biệt so với các hành tinh khác được phát hiện. Theo NASA, nguyên nhân của điều này có thể do ngôi sao mẹ Upsilon Andromedae A có kích thước lớn, hoặc do một điểm nóng cực lớn nằm trực tiếp phía trên ngoại hành tinh.
Mặc dù danh mục ngoại hành tinh của chúng ta có xu hướng ghi nhận những thế giới nóng và chặt chẽ quanh các ngôi sao, thực tế là không phải tất cả các ngoại hành tinh đều là những thế giới bạo lực và nóng bỏng. Một số hành tinh vẫn là ngoại lệ đáng chú ý, cho thấy sự đa dạng trong vũ trụ rộng lớn của chúng ta.
HR 5183 b: Hành tinh với quỹ đạo bất thường
HR 5183 b, một “Siêu Sao Mộc” có khối lượng gấp ba lần Sao Mộc, đặc biệt không chỉ vì kích thước lớn mà còn vì quỹ đạo hết sức lệch tâm của nó. Theo các nhà thiên văn học tại Caltech, trong khi hầu hết các hành tinh di chuyển theo quỹ đạo gần tròn, HR 5183 b lại có quỹ đạo giống hình quả trứng, vòng quanh ngôi sao mẹ HR 5183.
Sự tồn tại của ngoại hành tinh này được xác nhận thông qua những biến động nhỏ trong độ sáng của ngôi sao do lực hấp dẫn của hành tinh này gây ra, qua quá trình quan sát kéo dài tới 20 năm bằng ba kính thiên văn, trong đó có Đài thiên văn W. M. Keck ở Hawaii. Mặc dù quá trình quan sát đã rất dài, chúng ta vẫn chưa thể chứng kiến HR 5183 b hoàn thành một vòng quỹ đạo đầy đủ, mà ước tính nó có thể kéo dài từ 45 đến 100 năm Trái Đất, với khả năng là 74 năm.
Nếu HR 5183 b tồn tại trong hệ Mặt Trời của chúng ta, nó sẽ di chuyển gần Mặt Trời hơn Sao Mộc và sau đó vọt ra tận rìa ngoài của hệ hành tinh, bay qua khu vực của Sao Hải Vương. Dù các quỹ đạo lệch tâm như vậy đã được quan sát ở các hành tinh khác, chúng thường xảy ra ở các hành tinh nằm gần ngôi sao chủ hơn nhiều.
Sự liên kết lỏng lẻo giữa HR 5183 b và ngôi sao mẹ của nó là điểm đáng chú ý, nhưng còn có các thế giới khác còn đi xa hơn, thậm chí tách rời khỏi ngôi sao mẹ và lang thang một mình trong vũ trụ. HR 5183 b là một ví dụ nổi bật về sự đa dạng và phức tạp trong vũ trụ rộng lớn mà chúng ta đang từ từ khám phá.
OGLE-2016-BLG-1928: Hành tinh mồ côi trong dải Ngân hà
Trong không gian bao la của Dải Ngân hà, tồn tại những “đứa trẻ mồ côi vũ trụ” – những ngoại hành tinh đã bị đẩy ra khỏi các ngôi sao mẹ và lang thang lẻ loi. Những hành tinh này ban đầu được hình thành từ quá trình tụ tập bụi và khí xung quanh một ngôi sao, nhưng sau đó bị các lực hấp dẫn từ những hành tinh lân cận đẩy đi, khiến chúng mất hút trong vũ trụ.
Do cách thức phát hiện ngoại hành tinh thông thường dựa trên ảnh hưởng của chúng đối với ngôi sao chủ, việc xác định những hành tinh không có ngôi nhà này là một thách thức lớn, đặc biệt là khi chúng có kích thước nhỏ như Trái Đất. Sự phát hiện của ngoại hành tinh OGLE-2016-BLG-1928, khi nó đang đi qua Dải Ngân hà, đã làm nên điều đặc biệt.
Đây không phải là hành tinh mồ côi đầu tiên được tìm thấy, nhưng nó là hành tinh nhỏ nhất trong số những hành tinh được phát hiện, với kích thước nhỏ hơn nhiều so với những hành tinh khác có kích thước tương đương Sao Mộc.
Hành tinh này được phát hiện vào cuối năm 2020 thông qua kỹ thuật vi thấu kính hấp dẫn, một phương pháp dựa trên việc lệch hướng và tập trung ánh sáng của một ngôi sao xa khi có vật thể vượt qua phía trước nó.
Thời gian thay đổi cấu hình ánh sáng này thường tăng theo khối lượng của vật thể gây nhiễu, và sự kiện do OGLE-2016-BLG-1928 gây ra chỉ kéo dài 41 phút, làm nó trở thành hành tinh nhỏ nhất được phát hiện qua phương pháp này. Sự độc đáo của OGLE-2016-BLG-1928 không chỉ nằm ở kích thước mà còn ở việc nó không có bất kỳ mối liên hệ nào với hệ hành tinh nào, đặc biệt so với các ngoại hành tinh khác mà sự tồn tại của chúng thường liên quan mật thiết với ngôi sao chủ.
TOI-178: Hệ thống hành tinh phức tạp
Hệ thống hành tinh TOI-178, dù có vẻ bề ngoài giống như nhiều hệ hành tinh khác, lại mang một điểm đặc biệt hấp dẫn khi được khám phá kỹ lưỡng. Điểm nổi bật của hệ này là sự cộng hưởng phức tạp giữa ít nhất năm trong số sáu hành tinh của nó, tạo nên một màn “điệu nhảy” vũ trụ đồng điệu ấn tượng. Các hành tinh này tuân theo tỷ lệ cộng hưởng ngoạn mục là 18:9:6:4:3, có nghĩa là trong khi hành tinh gần ngôi sao nhất hoàn thành 18 chu kỳ quay, các hành tinh tiếp theo sẽ lần lượt hoàn thành chín, sáu, bốn và ba chu kỳ.
Sự sắp xếp chuẩn xác này cho thấy các hành tinh chuyển động một cách chính xác và đều đặn quanh ngôi sao chủ, một ngôi sao lùn màu cam. Độ chính xác cao trong cộng hưởng của chúng cho thấy rằng hệ hành tinh TOI-178 có thể chưa từng trải qua những tương tác hấp dẫn lớn hoặc va chạm với các hệ khác kể từ khi hình thành. Điều này làm nổi bật tầm quan trọng của hệ thống này trong việc nghiên cứu sự hình thành và phát triển của các hệ hành tinh.
Mặt khác, sự đa dạng trong thành phần của các hành tinh trong hệ TOI-178 lại chứng minh rằng trong vũ trụ, nơi có trật tự cũng không thiếu sự hỗn loạn. Từ một thế giới đất đá nặng như Trái Đất đến một hành tinh “phình to” có mật độ thấp hơn, và một ngoại hành tinh với mật độ tương đương Sao Hải Vương, sự phong phú và phức tạp của hệ TOI-178 là một minh chứng sinh động cho việc vũ trụ luôn mang lại những bất ngờ cho những ai không ngừng tìm tòi và khám phá.
55 Cancri e: Ngoại hành tinh đắt giá nhất vũ trụ
55 Cancri e, hay còn được gọi là Janssen, là một Siêu Trái Đất độc đáo không chỉ vì nhiệt độ cực cao lên đến 4.172 độ F (2.300 độ C) mà còn vì thành phần vật chất của nó. Nằm trong quỹ đạo rất gần ngôi sao chủ, hành tinh này chỉ mất chưa đầy 18 giờ để hoàn thành một vòng quay quanh ngôi sao của mình. Điều khiến 55 Cancri e trở thành đối tượng quan tâm đặc biệt là giả thuyết rằng nó có thể chứa một lượng lớn carbon dưới dạng than chì và kim cương.
Với kích thước gấp đôi Trái Đất và khối lượng gần gấp chín lần, các nhà thiên văn học cho rằng cấu trúc của 55 Cancri e bao gồm carbon ở dạng áp suất cao, pha trộn với sắt và các nguyên tố khác. Điều này, theo NASA, làm tăng giá trị của nó lên đến mức khó tưởng tượng, với ước tính giá trị lên đến 384 triệu triệu lần GDP của Trái Đất vào năm 2011.
Mặc dù ý tưởng về một thế giới được làm từ kim cương đã thu hút sự chú ý rộng rãi kể từ khi ngoại hành tinh này được phát hiện lần đầu vào năm 2004, những giả thuyết này đã vấp phải nhiều thách thức và tranh cãi. Khả năng biến đổi của kim cương trong điều kiện vũ trụ và tương lai không chắc chắn của nó trong các nghiên cứu tiếp theo đã khiến một số nhà khoa học cân nhắc lại về sự hiện diện của nó.
Tuy nhiên, bất chấp những khó khăn và sự khắc nghiệt, việc khám phá các ngoại hành tinh như 55 Cancri e mở ra cánh cửa cho những khám phá tiếp theo, với khả năng tìm thấy nhiều thế giới kỳ lạ khác nằm ở các hệ thống chưa từng được biết đến trước đây.
Blanet: Hành tinh quanh lỗ đen siêu lớn
Trong vũ trụ rộng lớn, các ngoại hành tinh có thể tồn tại không chỉ quanh các ngôi sao mà cả các lỗ đen siêu lớn. Các nhà khoa học đã đề xuất khái niệm về “blanet”, các hành tinh có thể hình thành từ sự sụp đổ của các khu vực dày đặc trong đĩa khí và bụi quanh các lỗ đen siêu lớn ở trung tâm các thiên hà hoạt động (AGN).
Mặc dù chưa có bằng chứng cụ thể nào về sự tồn tại của các blanet, nghiên cứu gần đây về động lực học của các đĩa khí và bụi quanh lỗ đen cho thấy khả năng hình thành hành tinh là có thể xảy ra dưới điều kiện nhất định. Nếu những hành tinh này thực sự hình thành, chúng sẽ ở rất xa lỗ đen, có thể mất tới một triệu năm để hoàn thành một vòng quay quanh lỗ đen.
Ánh sáng và năng lượng từ AGN có thể cung cấp nguồn nguyên liệu liên tục, hỗ trợ cho quá trình hình thành hành tinh nhanh chóng, khiến các blanet có thể đạt kích thước khổng lồ, lớn hơn nhiều so với các ngoại hành tinh thông thường. Các blanet, nếu tồn tại, sẽ khác biệt đáng kể so với Trái Đất hay Sao Mộc và có thể mở ra một lớp vật thể thiên văn hoàn toàn mới để nghiên cứu.
Tuy nhiên, với khoảng cách xa xôi của các AGN từ Trái Đất, việc phát hiện và nghiên cứu các blanet còn là một thách thức lớn cho thiên văn học hiện đại. Đến khi công nghệ phát triển đủ để khám phá những thế giới xa xôi này, thiên văn học sẽ tiếp tục mở rộng hiểu biết của chúng ta về vũ trụ và thách thức giới hạn của kiến thức hiện có.
Cảm ơn bạn đã dành thời gian để tìm hiểu về các hành tinh ngoại hành tinh cùng thienvanhoc.edu.vn. Hy vọng qua bài viết này, bạn đã có thêm cái nhìn sâu sắc về những thế giới xa xôi và kỳ thú nằm ngoài hệ Mặt Trời của chúng ta. Đừng ngần ngại khám phá thêm các bài viết khác trên website của chúng tôi để mở rộng kiến thức và nuôi dưỡng tình yêu với khoa học vũ trụ.
Hãy luôn theo dõi chúng tôi để cập nhật các bài viết mới và tham gia vào các cuộc thảo luận sôi nổi về những phát hiện mới nhất trong lĩnh vực thiên văn học. Hãy chia sẻ bài viết này với bạn bè và gia đình, và tiếp tục hành trình khám phá không gian bao la cùng thienvanhoc.edu.vn!
